Streszczenie:
W pierwszej części wystąpienia dokonano charakterystyki werniksów, poczynając od przypomnienia ich roli. Zwrócono uwagą na ograniczoną ochroną przed fotochemiczną degradacją warstw malarskich wynikającą z niemożności ochrony przed promieniowaniem UVi widzialnym jak i przed przenikaniem gazów takich jak tlen przez werniks. Zilustrowano wpływ werniksowania na wygląd warstwy malarskiej obrazów i zależność uzyskanego efektu optycznego od rodzaju żywicy zawartej w werniksie (małocząsteczkowej np. damarowej czy wielkocząsteczkowej np. akrylowej). Jakość powierzchni werniksu wynika zasadniczo z „wypoziomowania" błony werniksu w procesie wysychania co zależy w dużym stopniu od lepkości werniksu związanej z masą cząsteczkową żywicy. Żywice niskocząsteczkowe (tradycyjne damarowe, mastyksowe, czy ketonowe) tworzą warstwy zapewniające pożądane efekty optyczne lecz posiadają zarazem wady związane ze starzeniem. W jego wyniku następuje żółknięcie, spadek połysku, zmniejszenie przejrzystości, pękanie, ograniczenie rozpuszczalności. To ostatnie w werniksach następuje szybciej niż w przypadku warstwy malarskiej - z racji bezpośredniej ekspozycji na światło i braku pigmentów. Spowodowane jest głównie autoutlenieniem. Podczas usuwania werniksów niesie to za sobą konieczność użycia coraz bardziej polarnych rozpuszczalników, co wiąże się z zagrożeniem dla warstwy malarskiej. Wprawdzie werniks damarowy można skutecznie stabilizować stabilizatorem typu HALS (Tinuvin 292), ale wyłącznie, gdy zostanie odcięty dostęp UV. Z kolei werniksy z polimerów syntetycznych też nie są pozbawione wad ich powierzchnia łatwiej się brudzi (czasem trwale), niektóre z nich mogą stać się stopniowo nierozpuszczalne wskutek sieciowania. Tu należy skorygować powszechną opinię - werniksy z akrylanów metylu i etylu np. Paraloid B- 72z akrylowe pozostają rozpuszczalne, wymagają tylko rozpuszczalników aromatycznych. Altetrnatywą dla żywic niskocząsteczkowych i wielkocząsteczkowych polimerów są werniksy z nowych syntetycznych żywic niskocząsteczkowych. Należą do nich węglowodorowe Arkon P90 (Arakawa), węglowodorowe uwodornione Regalrez 1094 (Eastman, dostępny u Kremera), mocznikowo-aldehydowe Laropal A 81(BASF). Posiadają one cechy optyczne zbliżone do żywic naturalnych, ale po starzeniu rozpuszczalne w rozpuszczalnikach nisko aromatycznych i dają się skutecznie stabilizować HALS. W drugiej części wystąpienia zrelacjonowano badania współczesnych materiałów do uzupełnień warstwy malarskiej polegające na sztucznym starzeniu, analizie zmian barwy i badaniu rozpuszczalności. W ich wyniku za najbardziej stabilne materiały uznać należy: farby akrylowe rozpuszczalnikowe (MSA Golden, USA, dawne Magna Bocour), farby na bazie żywicy mocznikowo-aldehydowej (Conservation Paints Gamblin, USA), pigmenty mieszane z roztworami stabilnych żywic na palecie (akrylowych Paraloid B-72 , polioctanowych Mowilith 20, aldehydowych np. Laropal A81), akwarele artystyczne wysokiej jakości (z odpowiednią bielą) i dobrej jakości werniksy. Zaznaczyć należy, że popularne zwłaszcza od lat 90-tych w Polsce farby żywiczne mastyksowe (Maimeri) są nie tylko wyraźnie mniej stabilne optycznie, ale i znacznie trudniej rozpuszczalne po starzeniu. Podobne uwagi dotyczą farb ketonowych (RestaurArte czy Maimeri). Wybierając materiały do uzupełnień ubytków warstwy malarskiej należy brać pod uwagę nie tyko cechy aplikacyjne i stabilność barwnąw krótkim okresie, ale i konsekwencje ich zastosowania dla restaurowanego malowidła po dłuższym czasie. Treść wystąpienia powstała w oparciu badania własne i opublikowane przez i R.R, Dc la Ric.
01. Optyczne efekty starzenia warstw malarskich -przykłady:
a) Paraloid B-72 z pigmentami b) MSA Cans. Paints c) Reslauro (mastyksowe)
02. Zmiany barwy zestawów farb do uzupełnień ubytków warstwy malarskiej
(AE' powyżej 2 oznacza wyraźne zmiany barwy)
03. Rozpuszczalność po starzeniu a) błon żywic b) warstw malarskich (przykłady)